Emocje i świadomość u zwierząt to temat ciągle budzący kontrowersje i powodujący wiele dyskusji. Najnowsze badania potwierdzają to, co ludzie, którzy mają na co dzień do czynienia ze zwierzętami wiedzą od dawna – zwierzęta odczuwają  takie same emocje co ludzie.

O występowaniu emocji u zwierząt świadczą ich reakcje fizjologiczne i neurochemiczne.  Już Darwin w roku 1872 pisał o emocjach zwierząt, ale opierał się on jedynie na obserwacjach.  Badania  funkcji i struktur  mózgu potwierdzają istnienie  takich samych mechanizmów i struktur zawiadujących emocjami u zwierząt i u ludzi.  Za kierowanie emocjami odpowiedzialny jest układ limbiczny, który jest częścią najbardziej prymitywnych i najstarszych ewolucyjnie obszarów mózgu.

7 lipca 2012 roku w czasie konferencji w Cambridge została podpisana przez najwybitniejszych naukowców na świecie deklaracja „ The Cambridge Declaration on Consciousness”,  w której jednoznacznie stwierdza się, że „Podkorowe sieci neuronowe wzbudzające stany afektywne u ludzi są również niezwykle ważne dla tworzenia emocjonalnych zachowań u zwierząt. Sztuczne pobudzenie tych samych obszarów mózgu generuje analogiczne zachowania i stany emocjonalne zarówno u ludzi, jak i u zwierząt”*

Deklaracja zawiera także stwierdzenie  ”Oświadczamy niniejszym, że brak kory mózgowej nie wyklucza organizmu z doświadczania stanów emocjonalnych. Zbieżne dowody wskazują, że zwierzęta mają neuroanatomiczne, neurochemiczne i neurofizjologiczne substraty stanów świadomości wraz ze zdolnością do wykazywania zachowań zamierzonych. W związku z tym dane te świadczą o tym, że człowiek nie posiada wyjątkowych substratów neurologicznie generujących stany świadomości. Wiele gatunków zwierząt, w tym wszystkie ssaki, ptaki i wiele innych stworzeń w tym ośmiornice, także posiadają takie neurologiczne substraty”*

Deklaracja jednoznacznie potwierdza że zwierzęta odczuwają emocje oraz podejmują świadome i zamierzone działania.  Jest bardzo ważny dokument zamykający wszelkie spekulacje na temat istnienia emocji i świadomości u zwierząt.  Zatem już najwyższy czas zmienić nasze podejście do zwierząt  i traktować je z należnym im szacunkiem i empatią.

 * tłumaczenie zaczerpnięte z książki Macieja Trojana „ Na tropie zwierzęcego umysłu”

Dotyk u psów odgrywa bardzo ważną rolę. Nowonarodzone szczenię odczuwa jedynie dotyk i zapach, a pozostałe narządy zmysłów rozwijają się dopiero później. Stymulacja dotykiem odgrywa kluczową rolę w rozwoju szczeniąt już od pierwszego dnia po urodzeniu.

Psy, podobnie jak i ludzie, posiadają cztery rodzaje receptorów dotyku: lekkiego dotyku, nacisku,  receptory termiczne i receptory bólowe.

Receptory dotyku zlokalizowane są tuż pod powierzchnią skóry i w okolicy mieszków włosowych i są pobudzane przez najlżejsze dotknięcie. Receptory nacisku zlokalizowane są głębiej i do ich pobudzenia potrzeba większej siły niż w przypadku receptorów dotyku. Psy posiadają także receptory wrażliwe na wibracje, które umiejscowione są w opuszkach łap.

Psy posiadają coś, czego nie mają ludzie, mianowicie wibrysy. Są to włosy czuciowe, twardsze i dłuższe od włosów okrywowych. Część z nich rośnie na pysku psa i zwana jest potocznie wąsami. U ich podstawy znajdują się receptory czuciowe, reagujące nawet na najlżejsze dotknięcie wibrysa. Reagują one nawet na ruch powietrza.  Mają za zadanie ostrzeganie psa o przedmiotach znajdujących się blisko jego pyska, co jest szczególnie ważne, bo psy z bardzo bliskiej odległości widzą nieostro. Przy dotknięciu wibrysa, pies chroni oko mrużąc je i odwracając głowę. Wibrysy mają ogromne znaczenie dla psa poruszającego się w ciemnościach, a już szczególnie dla psów niewidomych. Dlatego tak ważne jest, aby nie obcinać psom wąsów, co często się zdarza u psich fryzjerów.  Przycięte wibrysy powodują u psa stres i poczucie dyskomfortu.

Receptory termiczne działają u psów odmiennie niż u ludzi, którzy posiadają receptory zimna i ciepła. Psy posiadają jedynie receptory zimna. Psy szukają ciepła unikając odczucia zimna, natomiast przy bardzo wysokiej temperaturze zaczynają działać receptory bólu i to one powodują unikanie zbyt gorących miejsc. Jest to słabym punktem psów i dlatego może dochodzić u psów do poparzeń.

Dotyk pełni bardzo ważną rolę w tworzeniu i umacnianiu więzi społecznych między psami i ludźmi. Dotyk ma także efekt uspokajający i powoduje korzystne zmiany fizjologiczne w organizmie np. zwolnienie akcji serca i oddechu, uspokojenie. Dotyk w formie masażu z bardzo dobrym efektem jest stosowany jako jedna z form terapii psów lękliwych.

Odczuwanie bólu jest mechanizmem obronnym, który pozwala na uratowanie życia w sytuacjach zagrożenia. Uczucie bólu sygnalizuje, że dzieje się coś złego. W sytuacjach choroby, uszkodzenia ciała powoduje, że pies nie wykonuje zbędnych ruchów, np. nie obciąża chorej łapy, co sprzyja zdrowieniu.  Pod względem neurologicznym proces odczuwania bólu u psów i ludzi jest taki sam. Różnica polega na tym, że psy ukrywają ból, a ludzie go manifestują.  Należy mieć tego pełną świadomość i nigdy nie zadawać bólu psom ani innym stworzeniom.

Istotne jest stosowanie środków przeciwbólowych w okresie pooperacyjnym na takich samych zasadach, jak ma to miejsce u ludzi. Silny ból i ból chroniczny stanowi zagrożenie dla zdrowia fizycznego i psychicznego psa, podobnie  jak to się dzieje u ludzi. Odczuwanie bólu nie sprzyja procesom zdrowienia i jest silnym czynnikiem stresotwórczym, powodującym zmiany w gospodarce hormonalnej organizmu, co niekorzystnie wpływa na cały organizm.

Często nie zdajemy sobie sprawy, z tego że psy odczuwają ból, ponieważ tego nie okazują. Jest to wynikiem ewolucji i służy zwierzętom żyjących dziko jako mechanizm obronny. Okazywanie wszelkiej słabości może ściągnąć niebezpieczeństwo na danego osobnika. Dlatego psy starają się maskować objawy bólu. W momencie, gdy pies zaczyna okazywać objawy bólowe oznacza to, że ból jest na tle silny, że pies przestaje dbać o swoje bezpieczeństwo. Objawami bólu jest ziajanie, dyszenie, brak apetytu, lizanie bolącego miejsca, rozszerzone źrenice, skomlenie.

Należy pamiętać aby nigdy nie podawać psom leków przeciwbólowych przeznaczonych dla ludzi bez konsultacji z lekarzem weterynarii!!!!

Smak ma dla psów zdecydowanie mniejsze znaczenie niż dla ludzi w sensie delektowania się  walorami spożywanego pożywienia, ale jest dla nich bardzo istotny ze względu na przetrwanie. Zwierzęta unikają bowiem pokarmów o nieprzyjemnym, gorzkim smaku, czym z reguły cechują się substancje szkodliwe i trujące.

Smak jest nierozłącznie związany z węchem. Wrażenia smakowe i węchowe uzupełniają się i tworzą łączny efekt. Przy upośledzeniu zmysłu węchu, ograniczone jest także odczuwanie smaku.

Smak odczuwany jest dzięki kubkom smakowym zlokalizowanym na języku. Ludzie posiadają ich około 6 razy więcej niż psy, co czyni ich zdecydowanie bardziej wrażliwymi na smak. Kubki smakowe ludzi, podobnie jak psów rozróżniają cztery podstawowe smaki: słodki, kwaśny, słony, gorzki. W 2001 r. wykryto u człowieka receptory wykrywające piąty smak tzw. umami. Jest to smak kwasu glutaminowego, który obficie występuje w pokarmach bogatych w białko np. mięso, sery, ale także w pomidorach, brokułach, winogronach. Psy posiadają pomiędzy kubkami czterech podstawowych smaków także receptory wrażliwe na smak mięsa i tłuszczów zwierzęcych. Receptory umami u ludzi reagują na te same smaki co receptory mięsne u psów.

Rozmieszczenie kubków smakowych na języku jest takie samo u ludzi i u psów: smak słodki na koniuszku języka; słony po bokach, bliżej koniuszka języka; kwaśny po bokach języka, bliżej jego nasady; natomiast gorzki w tyle, przy samej nasadzie.

Ludzie i ssaki roślinożerne odczuwają duży pociąg do soli, podczas, gdy psy nie przejawiają na nią ochoty. Wynika to ze składu diety. W mięsnym pokarmie psów jest duża zawartość soli, podczas gdy w pokarmie roślinnym jej brakuje, dlatego zwierzęta roślinożerne muszą ją uzupełniać.

Psy mają dodatkowo receptory wrażliwe na wodę, których nie posiadają ludzie. Powodują one pozytywne odczucia w czasie picia wody i zwiększają spożycie przez psy wody, co jest szczególnie istotne przy diecie wysokosodowej, jaką stanowią pokarmy mięsne.

Dla psów szczególnie atrakcyjny jest smak mięsa i tłuszczów zwierzęcych, ale są one także wrażliwe na słodki smak, stąd wiele z nich jest miłośnikami owoców i słodyczy.

Skłonność do słodyczy jest dla psów bardzo niebezpieczna, bo o ile owoce ( z wyjątkiem winogron) im nie szkodzą, to czekolada jest dla nich bardzo trująca. Czekolada zawiera teobrominę, która jest metabolizowana przez psy w minimalnym stopniu i dlatego kumuluje się ona i wskutek tego dochodzi do zatrucia. Przy zatruciu teobrominą obserwujemy w początkowej fazie znacznie zwiększone oddawanie moczu a następnie wymioty i biegunkę. W późniejszym okresie zaburzenia rytmu serca. Przy ciężkim zatruciu śmierć może nastąpić w ciągu 24 godzin.

W związku z tym pamiętajmy, żeby nigdy nie dawać naszym pupilom czekolady!!!! Nawet niewielkie ilości czekolady są dla psów trujące. Jeżeli zauważymy, że pies zjadł duże ilości czekolady, należy niezwłocznie  skonsultować się z lekarzem weterynarii.

Psy unikają smaków gorzkich i kwaśnych, co często wykorzystywane jest do produkowania różnych odstraszaczy stosowanych przy gryzieniu przedmiotów przez psy. Jeżeli chcemy to zastosować przy oduczaniu psa niepożądanego gryzienia przedmiotów, trzeba pamiętać o tym że substancje  kwaśne będą bardziej skuteczne od gorzkich. Wynika to z położenia kubków smakowych na języku. Receptory gorzkiego smaku są zlokalizowane u nasady języka i zanim pies poczuje gorzki smak, zdąży już ugryźć przedmiot. Receptory smaku kwaśnego zlokalizowane są po bokach języka, stąd pies wyczuwa kwaśny smak wcześniej niż gorzki.

Smaki są łatwiej wyczuwalne gdy substancje chemiczne są rozpuszczone w wodzie. Rolę rozpuszczalnika pełni ślina. Psy wydzielają dwa rodzaje śliny: gęstą przy spożywaniu pokarmów mięsnych i rzadką przy spożywaniu warzyw. Z uwagi na wyraźniejsze walory smakowe, psy wolą pokarm wilgotny.

Smaki najlepiej odczuwalne są przy spożywaniu pokarmów o temperaturze około 20-25° C dlatego należy podawać pokarm o temperaturze pokojowej,  a nie wyjęty prosto z lodówki.

Okres życia kubków smakowych trwa zaledwie kilka dni, po czym obumierają, a w ich miejsce powstają nowe. Z wiekiem proces odnowy kubków smakowych jest coraz wolniejszy, dlatego stare psy dużo słabiej odczuwają smaki i nie mają apetytu.

Aby zwiększyć atrakcyjność karmy, można ją polać ciepłą wodą lub ciepłym rosołem. Można także pokropić karmę przyprawą do zup Maggi, która zawiera glutaminian sodu, działający na receptory mięsne psów.

Zdarza się, że w chwilach dużego stresu psy odmawiają przyjmowania pokarmu. Jeżeli trwa to dłuższy czas, np. podczas przedłużającej się nieobecności właścicieli, warto jest wtedy podać psu pokarm, który dostawał w okresie szczenięctwa i który kojarzy mu się z poczuciem bezpieczeństwa. Może spowodować, że pies zacznie jeść.

Węch jest najważniejszym zmysłem dla psów tak, jak wzrok dla ludzi. Ludzki  mózg jest zdominowany przez obszary odpowiedzialne za wzrok, natomiast u psa dominuje obszar mózgu odpowiedzialny za węch. Aby sobie uzmysłowić różnicę pomiędzy strukturami mózgu człowieka i psa można porównać masę neuronów odpowiedzialnych za węch w mózgu, które tworzą tzw. opuszkę. Jest ona u ludzi czterokrotnie mniejsza niż u psów, przy stosunku wielkości mózgu człowieka do mózgu psa 10:1.

W zależności od rasy psy potrafią rozpoznać zapach nawet 10000 razy lepiej niż ludzie.

Psy o długich kufach mają lepszy węch niż psy o skróconych kufach. Wynika to z ilości receptorów węchowych znajdujących się w nosie. Najlepszymi specjalistami w wykrywaniu zapachów są  bloodhoundy, które posiadają około 300 milionów receptorów węchowych, beagle mają ich około 225 milionów, podczas gdy człowiek tylko 5 milionów.

Ważną rolę w wyłapywaniu zapachów przez psy odgrywa także budowa nosa. Psy potrafią poruszać każdym nozdrzem osobno, co pozwala im określić precyzyjnie kierunek napływającego zapachu.  Psy wąchają niezależnie od oddychania. Ziajanie natomiast osłabia proces wąchania, stąd im mocniej pies ziaje, tym słabiej odczuwa zapachy. Zdolność do wyczuwania zapachów u przegrzanego, ziejącego  psa spada o około 40%. Należy to wziąć pod uwagę podczas szkoleń lub pracy psa na śladzie w czasie upalnej pogody. Najlepiej jest zrezygnować z pracy na śladzie w upalne dni, a jeśli zachodzi taka konieczność, to powinno robić się częste przerwy dla ochłody psa.

Oprócz doskonałego węchu i licznych receptorów służących do rozpoznawania zapachów, psy potrafią także podążać raz podjętym tropem. Tę umiejętność odziedziczyły po swoich przodkach wilkach, które wykształciły ją w drodze ewolucji. Umożliwiało im to podążanie tropem konkretnego zwierzęcia, które było słabe lub chore.

Psy rozpoznają na podstawie tropu kierunek, w którym szedł tropiony osobnik. Odciśnięte wcześniej ślady są o parę sekund starsze i minimalnie mniej nasączone zapachem niż odciski późniejsze. Na tej podstawie pies określa kierunek ruchu tropionego osobnika. Im starszy ślad, tym trudniej jest określić psu właściwy kierunek. Takie czynniki, jak nasłonecznienie,  wysoka temperatura czy rzęsisty deszcz osłabiają zapach i utrudniają psu zadanie. Psy tropiące korzystają także z innych zapachów, które powstają na śladzie np. woń  naruszonej ziemi czy zapach połamanych roślin, które mieszają się z zapachem tropionego, a także komórkami jego naskórka, które licznie pozostają na ścieżce i powodują, ze trop może przetrwać dłużej.

Inaczej niż psy tropiące, które podążają śladem ( np. bloodhoundy) pracują psy wyłapujące woń z powietrza. Do tej grupy należą psy gończe, labradory. Łapią one zapach niesiony wiatrem. Unoszą przy tym głowę do góry i chwytają wiatr w nozdrza. Psy takie stosowane są licznie do ratownictwa  gruzowego np. podczas zawaleń budynków, trzęsień ziemi. Są one nauczone szukać mieszaniny zapachów ludzkich, a nie zapachu konkretnego osobnika, jak psy pracujące na śladzie.

Psy, inaczej niż ludzie,  potrafią rozebrać zapach na czynniki, a także segregować zapachy. Te umiejętności psów są wykorzystywane do wykrywania narkotyków lub innych zapachów, np. broni, alkoholu. Psy wyczuwają zapach narkotyków nawet wtedy, gdy jest on zamaskowany innym zapachem, np. zapachem benzyny czy kawy.  Odpowiednio szkolone psy potrafią wykryć zapach benzyny i innych łatwopalnych substancji. Takie psy są wykorzystywane przez amerykańskie firmy ubezpieczeniowe do wykrywania podpaleń mających na celu wyłudzenie odszkodowania.

Zmysł węchu odgrywa ogromną rolę w życiu społecznym psów. Psy, podobnie jak inne zwierzęta, komunikują się za pomocą feromonów. Są  to substancje wydzielane przez gruczoły znajdujące się na ciele zwierząt i służą do komunikacji chemicznej. Rozróżniamy różne rodzaje feromonów np. femony  ostrzegawcze są wydzielane mimowolnie, na skutek stresu, strachu i służą ostrzeganiu pozostałych członków stada. Feromony listwy mlecznej wydzielane suki w okresie karmienia szczeniąt budują wieź między matką a szczeniakami i dają szczeniętom poczucie bezpieczeństwa. Nowonarodzone szczenięta są ślepe i głuche, ale od pierwszego dnia po narodzeniu mają węch, dzięki któremu znajdują sutki matki.

Feromony seksualne są wydzielane w czasie aktywności seksualnej  i są wyczuwalne w moczu.

Komórki produkujące feromony są także w skórze, więc sierść psa także zawiera te specyficzne substancje zapachowe, a pies ocierając się o przedmioty pozostawia na nich swój wonny ślad. Feromony są wyczuwane przez psy dzięki obecności tzw. organu Jacobson’a. Jest on zlokalizowany w górnej części jamy ustnej, pod podniebieniem twardym. Pozwala zwierzętom na wychwytywanie zapachów pochodzących z moczu innych osobników, wykrywanie rui u samic, określanie stanu fizjologicznego innych osobników, oraz czasu jaki upłynął od pozostawienia przez nie śladów.

Spotkanie z innym psem zawsze zaczyna się od wzajemnego obwąchania, dzięki czemu uzyskują dane na temat danego osobnika i na tej  podstawie decydują o dalsze interakcjach społecznych.

Najnowsze doniesienia mówią o wykorzystywaniu psiego węchu w medycynie. Wyczuwają one zapach tkanek zmienionych nowotworowo i potrafią wskazać miejsca rozwoju nowotworów. Coraz szerzej prowadzone są badania nad wykorzystanie psów do wykrywania wczesnych stadiów nowotworów, np. raka prostaty na podstawie zapachu próbek moczu.

Wzrok jest najważniejszym zmysłem dla człowieka, co oznacza, że w ocenie sytuacji bazujemy przede wszystkim na tym co widzimy. U psa, w przeciwieństwie do człowieka, wzrok nie jest zmysłem dominującym i nie odgrywa on tak znaczącej roli w odbiorze świata zewnętrznego. Odczucia wzrokowe są tylko potwierdzeniem tego, co wcześniej pies już wie na podstawie bodźców węchowych i słuchowych.

Człowiek widzi najlepiej w pełnym świetle, natomiast pora najsłabszego widzenia następuje o zmierzchu i o świcie. Psy z racji tego, że polowały o zmierzchu i o świcie, czyli w porze dominacji barwy szarej ewolucyjnie wykształciły zdolność wychwytywania najmniejszego blasku światła i ruchu, natomiast postrzeganie barw było sprawą drugorzędną. Kosztem zdolności widzenia o zmroku jest słabe postrzeganie barw przez psy oraz znacznie słabsza ostrość widzenia, niż występuje o człowieka. Ostrość widzenia różni się u poszczególnych ras. Najlepsza jest u chartów, które przy polowaniu posługują się wzrokiem.

Psy dużo lepiej widzą ruch. W tej samej odległości, co dostrzegane przez psy obiekty ruchome, obiekty nieruchome pozostają niewidoczne. Warto o tym pamiętać, gdy wołamy naszego psa z dużej odległości, często pod wiatr, gdy pies może nas nie słyszeć. Dobrze jest w takiej sytuacji  machać rękami, co ułatwi psu dostrzeżenie właściciela.

Badania wykazały, że psy widzą obraz podobny do tego co ludzie patrzący przez cienki celofan. Mają one natomiast znacznie większe pole widzenia od ludzi, dlatego nie jest łatwo podkraść się do psa.

Naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego przeprowadzili badania nad rozpoznawaniem kolorów przez psy. Badania wykazały, że psy widzą znacznie mniej kolorów niż człowiek. Podstawowymi kolorami, jakie widzą psy jest żółty i niebieski. Kolor zielony, pomarańczowy postrzegają jako żółty, fioletowy jako niebieski, czerwony natomiast widzą jako kolor ciemnoszary lub czarny. Tą wiedzę możemy wykorzystać w doborze zabawek dla psa, np. zabawki do aportowania na podłożu trawiastym powinny być koloru niebieskiego, co ułatwi psu ich dostrzeżenie. Zabawki powinny być różnokolorowe, w duże dobrze odgraniczone plamy  np. niebiesko – żółte.  Zabawki do łapania w powietrzu np. frisbee powinny być koloru żółtego lub pomarańczowego, wtedy są dobrze widoczne na tle nieba.

Należy uświadomić sobie, że pies często nie widzi tego, co dostrzega jego właściciel.  Może się zdarzyć, że nawet z niewielkiej odległości pies nie rozpozna znajomej osoby, jeżeli będzie ona poruszała się nietypowo lub będzie dziwnie ubrana. Dlatego, gdy widzimy, że pies nas nie rozpoznaje z dalszej odległości, należy się odezwać.

Temat inteligencji psów budzi sporo kontrowersji. Jedni opowiadają historie o swoich genialnych psach, inni uważają je za istoty pozbawione świadomości i zdolności do wnioskowania.

Badania naukowe potwierdziły wielokrotnie, że psy są stworzeniami inteligentnymi, odczuwają emocje, posiadają pamięć retrospektywna, czyli pamiętają to co się wydarzyło i pamięć prospektywną, czyli pamiętają to co mają zrobić.

Mimo tak bliskich kontaktów ludzi z psami, wielu właścicieli psów mało wie o swoich czworonogach, co powoduje brak wzajemnego zrozumienia i frustrację i właścicieli i psów. Zachęcam do bliższego poznania naszych czworonogów i ich różniącego się od ludzkiego  sposobu pojmowania rzeczywistości, co pomoże zaakceptować psy jako fascynujące,  odmienne od ludzi istoty.  Pozwoli to także zrozumieć ich zachowania i w wielu przypadkach ułatwi wspólne życie zarówno właścicielom, jak i psom.

Istnieje kilka faktów dowiedzionych naukowo dotyczących psów:

1. Psy odbierają i rozumieją informacje płynące z otaczającego je świata.

2. Psy potrafią się uczyć i modyfikować swoje zachowanie w zależności od otaczających je warunków.

3. Psy mają pamięć.

4. Potrafią rozwiązywać pewne problemy.

5. Psy mają uczucia, które potrafią manifestować np. radość, smutek, strach,

6. Psy charakteryzują się empatią, to znaczy rozumieją uczucia innych

7. Każdy pies ma swoją odrębną osobowość.

8. Pies jest istotą społeczną i zachowania społeczne są dla niego bardzo ważne np. zabawa.

9. Psy porozumiewają się między sobą bez względu na rasę.

10. Psy potrafią porozumiewają się z innymi gatunkami np. z ludźmi.

Aby uzmysłowić sobie w jak sposób myślą psy należy przede wszystkim uświadomić sobie   różnicę w funkcjonowaniu zmysłów i w ich znaczeniu dla człowieka oraz psa.

Najważniejszym zmysłem dla psa jest węch i to on wykształca się u szczeniąt w pierwszej kolejności, następnie słuch, a dopiero potem wzrok.